Geschiedenis, kunst en erfgoed in Lippenhuizen e.o.

Door Gerhild van Rooij

 

64 Lippenhuizen in Opsterland, kaart (1)

27 jan 2023 | Geschiedenis

Kaart uit 1664
De afgebeelde prent is een gravure uit 1664 met de titel De Grietenie van Opsterlandt. Op de achterzijde van deze kaart staat gestempeld: Lugt 2228, een merk van de oorspronkelijke verzamelaar. Het beheer van deze geografische kaart uit 1664 is in 1887 overgedragen aan het Rijksmuseum in Amsterdam. Het object RP-P-AO-2-1C-8 is tot in detail te bekijken op de website van het museum.

Prentmaker
De afmeting van de plaatrand van deze gravure is 290 mm bij 435 mm. Midden rechts is de richting aangegeven door een bol met een lengte- en breedte-as die iets naar het westen hellen, De lengteas heeft bovenin een Franse eivormige pijlpunt in en de breedte-as heeft een kruisvorm aan de oostkant. De kaart is in Amsterdam gedrukt. De prentmaker is mogelijk Jacob van Meurs (Arnhem, omstreeks 1617/1620 – Amsterdam, begraven 29 december 1679) was een bekende Nederlandse uitgever, boekhandelaar, graveur van portretten en plaatsnijder in Amsterdam gedurende de zeventiende eeuw. Verreweg de meeste boeken die van Meurs publiceerde dateren van 1650 tot 1680. Zijn naam staat niet vermeld op de kaart, de namen van de drie kaartmakers of cartografen zijn daar wel op vermeld.

Drie kaartmakers
Bernardus Schotanus à Sterringa (Franeker, 17 oktober 1640 – Leeuwarden, 22 augustus 1704) was een Nederlandse cartograaf, landmeter, wiskundige en geneesheer, hij is onder meer bekend van zijn bijdragen aan de Schotanusatlas.
Sjoerd Aetesz. Haacma of Haackma, ook wel Haeckema en met gelatiniseerde voornamen Suffridus Atonis (geboortejaar onbekend – overleden 1678). Haacma werd op 17 juli 1644 als landmeter geadmitteerd in Friesland en was vanaf 1654 (mogelijk) tot zeker 1678 in dienst van de provincie Friesland.
Sytse, Gravius werd wel Sidse of Sixtus genoemd en zijn familienaam komt ook voor als Graviers of de Grau. Hij werd op 8 maart 1655 als landmeter geadmitteerd in Friesland en was tevens militairingenieur in de periode 1667-1697. Hij was woonachtig in Idaard en Grouw.

Legenda gevat in een rol
De 24/7 beschikbare Googlemap bestond niet anno 1664. Om je een voorstelling te kunnen maken van een gebied waardoor je wilde reizen was een dure geografische kaart het enige oriëntatiemiddel. Op de afgebeelde kaart van Opsterland staan links onderaan twee schaalstokken met daarin de voor die tijd in de grietenij gebruikelijke afstandsmaat en tijdsduur.

Zoals gebruikelijk staan die eerst in Latijn en daarna in Nederlands. Bovenaan staat Milliare Germanicum commune / Een gemeene Duytsche myle, onderaan staat de lengte die in een uur afgelegd kan worden: Hora itineris / Een uyre gaens.

De aaneengesloten Buyrt Lippenhuysen
Bovenaan de kaart staat een cartouche in de vorm van een perkament of papier dat boven en onder naar binnen krult, alsof het zojuist is uitgerold om te bekijken. In de zeventiende eeuw verwees deze vorm naar een belangwekkend document, bijvoorbeeld een afkondiging, bekendmaking of overeenkomst.
Zulke documenten werden opgerold in een koker meegenomen en ter plekke uitgerold om te bekijken, voor te lezen en/of te ondertekenen, bijvoorbeeld als bewijs voor verkregen rechten of verleende toestemming. Op de kaart van Opsterland staat de legenda in de rolvorm. De verklaring van de verschillende tekens staat links in Latijn, de in die tijd door heel Europa gebruikte wetenschappelijke taal, en rechts in het Nederlands zoals geschreven in het jaar 1664.

Vici cum sanis – Parochy kerken heeft de bovenste kerk een spitse toren, daaronder staat een kerk met eenvoudiger toren, en een zonder toren. Dan volgen twee soorten buurten.
Vici Conjuncti – dichte Buyrten.
Vici Dispersi – Verspreide Buyrten.
De dichte buyrt wordt in de legenda aangegeven door een serie aaneengesloten staande rechthoeken. Op de kaart staat
Lippenhuysen verbeeldt door twee rijen aaneengesloten rechthoeken met driehoekige daken, bij de bovenste rij voorafgegaan door twee paren huizen. Tussen de rijen loopt de Heerenwech.
Het tweede type, een verstrooide buyrt, wordt verbeeldt door los staande huizen of plaatsen met daken.
En tenslotte staan er staten, kloosters, schansen en molens:

Nobilis sedes – Edelen Staten. (Kruis op 8)
Patriciorum sedes – Eygen erfde Staten. (Kruis op O)
Monasteria – Kloosters. (gebouw met O en kruis erop)

Bij Lippenhuijsen staat een zelfde gebouwvorm, maar zonder dat het kruis erop zichtbaar is.
Castella – Schanssen. (vierhoekschans)
Molendinae – Windt molens. (herkenbaar getekend)

Bestuurlijke informatie
In de cartouche rechtsonder staan de naam van de grietenij en de bestuurlijke informatie vermeld. De uitgever heeft diverse lettertypes en groottes gebruikt in de gecentreerd opgemaakte tekst. De belangrijkste namen staan in hoofdletters, het woord Opsterlandt is het grootst en vet gezet.
De GRIETENIE van
OPSTERLANDT.
waar over
d’E. Heer MARTINUS FOCKENS
altans Grietman is.
Bysitters syn Wybe Sytjes.
Boele Broers.
Secretaris Saco Fockens.
NB d’E staat voor de Edele.


Tekst: Gerhild van Rooij, januari 2023 voor De Harker.

Kaart: http://hdl.handle.net/10934/RM0001.COLLECT.608747