Heerlijckheid van Friesland, 1664
De gravure van de kaart de Grietenie van Opsterlandt uit 1646 uit deel 1 (januari 2023) is ook gebruikt in de uitgave met de lange titel Beschryvinge van de heerlyckheydt van Frieslandt tusschen ’t Flie end de Lauwers met nieuwe caerten van ’t landschap in ’t algemeen soo oud als nieuw end de drie gedeelten in ’t besonder als mede de grietenien end steden op kosten van ’t Landt afgemeten, in ’t net gebracht, geteeckent en gesneden op copere platen, door Christianus Schotanus. Plaats van uitgave Franeker, 1664, uitgever/graveur Johannes Wellens, graveur Jacob van Meur. De in 1718 in Leeuwarden bij Uitgever François Halma vermeerderde herdruk van dit grote naslagwerk is in 1978 doorj De Tille in Leeuwarden als fraaie facsimile uitgegeven in bijpassende kartonnen doos.

Cartouches en voorstellingen
Rechts en links voor de randen van de grote cartouche op het titelblad van Beschryvinge van de heerlyckheydt… etc., staan twee figuren. Op de kaarten in het naslagwerk, zoals de afgebeelde kaart Friesland, staan ook figuren bij de cartouches. Ze leunen tegen of kijken over de rand en soms is het of ze van achter de cartouche te voorschijn te komen. Op de kaart van Friesland staan cherubijntjes, en onder meer rundvee en tonnen of vaten. Op de kaart Grietenie van Opsterland leunt een heer tegen de ‘bestuurs-’cartouche, aan de andere kant zit een jachthond veilig tussen de uitlopers van de cartouche en rechts van de schaalstokken staat gestapelde turf. Ook zijn er dieren te zien die bij de kleine jacht horen. Mythische goden en godinnen en adellijke figuren kijken wel naar landarbeiders of veenwerkers in het land of naar het water. Andere ambachten, en producten van het land sieren diverse kaarten evenals gereedschappen, voertuigen of scheepsbenodigdheden voor de handel, over land of water.

Geen vlak maar vegetatie
Naast geografische informatie zoals de verklaring van de tekens op de kaart, de bestuursinformatie en de afstandschaal met indicatie van de grootte van het gebied, vullen de voorstellingen op de kaart het beeld van dit gebied en de activiteiten van de bewoners mooi aan. Op oude kaarten wordt de grondsoort en het landschap nog niet weergegeven met een abstract kleurvlak zoals in de twintigste en eenentwintigste eeuw gebruikelijk. Op de kaart van Opsterland hebben de heidevelden, moerasgebieden en het veen vegetatie en zijn bossen en bosschages door bomen weergegeven. Staan er bomen langs wegen dan zijn die ook op de kaart getekend. Langs de Heerenwech van Lippenhuysen naar de Gordyck staan die bomen en aan de Noordzijde van de weg ligt een bosgebied. Nu zijn steden, dorpen, buurten of gehuchten op kaarten aangegeven met een kleiner of grotere rood vlak of een stip, maar op de oude kaarten bestaat de weergave uit meer of minder gestileerde gebouwen.

De haas
Rechtsboven op de kaart van de Grietenie van Opsterlandt staat tussen lange uitwaaierende linten een cartouche met het wapen van Opsterland. Daarbovenop staat de kroon die bij het toenmalige wapen van de grietenij hoorde en later bij het wapen van de gelijknamige gemeente. Het wapen toont een tekening van vijf bomen met rechte stammen. Ze staan vol in het loof en op een ongelijkmatige bosgrond. De bomen verwijzen naar de wouden in de grietenij Opsterland, waar ook de oude plaatsnamen Siegerswolde, Duyrswolde en Luxwolde van getuigen. In dit bosrijke gebied jaagde de adel op kleinwild, waaronder de haas. Op de voorgrond snelt een haas voorbij. Naast de cartouche met de bestuursinformatie van de grietenij Opsterland is een kleine scene getekend waarin de haas het haasje blijkt te zijn.

Een heer
Een heer leunt links tegen de omlijsting van de ‘bestuurs’-cartouche. Hij is rijk gekleed. De wijde mouwen van zijn hemd steken uit de lange brede mouwen van zijn driekwart lange jas die maar tot aan zijn taille is dichtgeknoopt. Vandaar waaiert de jas uit en is zijn wijde pofbroek te zien. Over de jas heen draagt deze heer een geplooide kraag. Zijn rechterarm hangt langs zijn lichaam omlaag en in de rechterhand houdt hij zijn hoed vast, zij halflange haar is onbedekt. De linkerbovenarm rust losjes op de bovenrand van de cartouche alsof het een hoge leuning is waarlangs zijn onderarm precies zo omlaag hangt, dat de weelderige mouw meteen in het oog springt. Met zijn rechtervoet naar buiten en lichtgebogen knie staat de heer op een onderrand van de cartouche, zijn rechterbeen staat iets naar voren is gestrekt. In deze asymmetrische houding komen zijn schoenen met lage hakken en grote strikken, en zijn net onder de knie met luxe banden gestrikte kousen extra goed uit.

Knielende figuur
De heer kijkt schuin omlaag neer op een knielende figuur in simpele kleding. De man draagt een eenvoudig hemd met lange mouwen, daarover een hes met V-hals en eenvoudige sluiting en daaronder een licht poffende kniebroek, geen hoed, kraag, jas of kousenbanden, maar wel schoenen. Hij houdt met gebogen hoofd in zijn linkerhand een haas bij de voorpoten omhoog en met de buikzijde naar voren, de kop hangt achterover. De heer kijkt naar de jachtbuit uit de bossen in Opsterland. Tussen de heer en de knielende figuur die de haas ook zou kunnen aanbieden, ligt een jachthond op de grond met de voo

rpoten naar zijn heer en de kop naar opzij. Aan de andere zijde van de cartouche zit een tweede jachthond rechtop en driekwart naar rechts. Hij draagt een beslagen halsband en houdt zijn kop naar voren, met de snuit omlaag en de ogen neergeslagen. De hond staat voor trouw en betrouwbaarheid en wordt vaak afgebeeld bij figuren van adel en ook heiligen.